TRYLOGIA KSIĘŻYCOWA Jerzego Żuławskiego

Éditions Toute Chose opublikuje najważniejsze dzieło polskiego pisarza Jerzego Żuławskiego (1874-1915) w październiku 2025 roku: Trylogia księżycowa. Francuskie tłumaczenie tego kultowego dzieła zostało przygotowane przez Tomasza Cichawę przy wsparciu Centre national du livre.

Jerzy Żuławski, autor Trylogii Księżycowej

Jerzy Żuławski był prozaikiem, poetą, dramaturgiem i filozofem, ale przede wszystkim jednym z polskich prekursorów fantastyki naukowej, która nie tylko inspirowała twórców światowej kultury, ale także zapowiadała jeden z aspektów technologicznego podboju kosmosu przez ludzkość.

Urodził się 14 lipca 1874 r. w Lipowcu, w powiecie ropczyckim (wówczas pod zaborem austriackim). Od 1892 r. studiował na Politechnice w Zurychu, po czym w 1895 r. zmienił zainteresowania i udał się na wydział filozofii w Bernie (Szwajcaria), gdzie w 1898 r. uzyskał tytuł doktora na podstawie rozprawy o Baruchu Spinozie.

Po powrocie do kraju rozpoczął pracę jako nauczyciel gimnazjalny w Jaśle, a następnie – po ślubie – w Krakowie, gdzie nawiązał kontakty z lokalną sceną literacką i bohemą artystyczną. Rozpoczął od zbioru wierszy w 1895 r., a do 1908 r. opublikował sześć kolejnych.

Od 1902 roku poświęcił się wyłącznie pisarstwu. Żuławski był twórcą bardzo wszechstronnym: pisał dramaty o tematyce symbolicznej, historycznej lub współczesnej – w jego czasach chętnie wystawiane w teatrze – a także poezję i różne gatunki prozy: opowiadania, powieści, eseje filozoficzne, krytykę literacką. Przetłumaczył wiele wierszy, w tym Friedricha Nietzschego, a w 1905 roku przełożył na hebrajski kilka wybranych ksiąg z żydowskiego Starego Testamentu. Napisał również popularną biografię Spinozy. Jako pisarz i poeta był przedstawicielem dekadentyzmu i katastrofizmu, nurtów myślowych typowych dla końca wieku.

Zmęczony siedzącym trybem życia, na zmianę mieszkał w Krakowie, Lwowie i Zakopanem, podróżując po Niemczech, Szwajcarii, Włoszech i Francji. Zafascynowany górami, często spędzał czas w Alpach i prowadził wyprawy w serce Tatr. Był jednym z założycieli Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego i brał udział w akcjach ratunkowych.

Na stałe osiadł w Zakopanem w 1910 r. z drugą żoną, z którą miał trzech synów: Marka, przyszłego malarza, Juliusza, przyszłego pisarza i Wawrzyńca, przyszłego kompozytora. W willi „Łada” prowadził otwarty dom literacki, w którym przyjmował m.in. Stanisława Ignacego Witkiewicza, Jana Kasprowicza, Leopolda Staffa i Kazimierza Przerwę-Tetmajera.

Z chwilą wybuchu I wojny światowej wstąpił (9 sierpnia 1914 r.) do Legionów Piłsudskiego, gdzie pracował m.in. w Departamencie Wojskowym, a następnie prowadził działalność publicystyczną w Królestwie: m.in. redagował w Łodzi pismo Do broni! [Do broni!] Krótko przebywał w Wiedniu w Naczelnym Komitecie Narodowym. W 1915 r. został przydzielony do Komendy Legionów w Piotrkowie w stopniu podporucznika, pełniąc funkcję łącznika między komendą a sztabem I Brygady. Zmarł na tyfus 9 sierpnia 1915 r. w szpitalu wojskowym w Dębicy.

Żuławskiego jako myśliciela interesowały przede wszystkim procesy cywilizacyjne i dynamika społeczna. Tym właśnie przemyśleniom dał wyraz w dziele, które zapewniło mu miejsce wśród pionierów polskiej literatury science fiction – pierwszym tego typu utworze w tej literaturze – a mianowicie Trylogii Księżycowej, składającej się z powieści Na srebrnym globie (1903), Zwycięzca (1910) i Stara Ziemia (1911).

Twórczość literacka Żuławskiego, wysoko ceniona przez jemu współczesnych, dziś w dużej mierze popadła w zapomnienie. Jedynie jego Trylogia księżycowa przetrwała erozję czasu, do dziś jest wznawiana i komentowana.

Trylogia księżycowa

Na srebrnym globie (1903)

Pierwszy tom cyklu, którego akcja rozgrywa się na przełomie XIX i XX wieku, napisany jest w formie pamiętnika jednego z uczestników wyprawy na Księżyc, Polaka Jana Koreckiego. Międzynarodowy zespół naukowców (O’Tamor, Pedro Varadol, Thomas Woodbell, Marthe…) dotarł do srebrnego globu i próbuje zweryfikować hipotezę, że jego ukryta strona jest bogata w tlen i nadaje się do kolonizacji. Zamknięci w swoim pojeździe, przemierzają góry, księżycowe szczeliny i bezpowietrzną pustynię.

Motyw eksploracji, odziedziczony po opowieściach podróżniczych (w tym utopijnych) opisujących odległe krainy, staje się przypowieścią o walce człowieka z własnymi słabościami. Kładąc nacisk na oddalenie od rodzimej ziemi, kultury i cywilizacji, można go również odczytywać jako metaforę losu jednostki pozostawionej samej sobie w odizolowanej mikrogrupie społecznej.

Wyczerpani, zdesperowani podróżnicy dotarli na przeciwległą półkulę Księżyca i odkryli rozległy region pokryty roślinnością, idealny do życia. Kosmonauci osiedlili się tam, a ich potomkowie stopniowo zaludniali ten obszar. Plan założenia kolonii opartej na ideale egalitaryzmu społecznego okazał się trudny do zrealizowania: ludzka natura jest bezlitosna, a pewne cechy są głęboko zakorzenione w ludzkiej psychice i uniemożliwiają pojawienie się tego ideału społecznego. Potomkowie pionierów, atroficzna rasa ludzka, nie są w stanie stworzyć nowej Arkadii, mimo że warunki ekologiczne nie stoją temu na przeszkodzie. Religijny mit Starego Człowieka został zrodzony i pielęgnowany przez prorokinię Adę, córkę Marty, pierwotnej matki Selenitów.

Żuławski rozszerza pozytywistyczne ideały wiedzy i poznania na pojęcie metafizycznej udręki, która nabiera pełnego znaczenia w obliczu grozy niezbadanych przestrzeni kosmosu. („Wieczna cisza tych nieskończonych przestrzeni przeraża mnie” Pascala) Pragnienie wiedzy, wsparte środkami nowoczesnej myśli naukowej, skazuje człowieka na klęskę w zmaganiach z naturą, ze względu na zawodność mechanizmów cywilizacyjnych i łatwowierność, z jaką przyjmuje on odpowiedzi udzielane na pytania egzystencjalne.

Zwycięzca (1910)

Druga część cyklu, rozgrywająca się między 29. a 30. wiekiem, opowiada historię potomków kosmonautów, którzy rozmnożyli się i skolonizowali Księżyc. Są oni w konflikcie z księżycowymi tubylcami, chernami, którzy zniewolili ich z pomocą mortzów. Kiedy ziemski kosmonauta, Marek, przybywa na Księżyc, mieszkańcy mylą go z Vainqueurem, wcieleniem Starego Człowieka – rodzajem Mesjasza przepowiedzianego przez proroków. Ihézal, córka arcykapłana, zakochuje się w Vainqueurze, który ma poprowadzić Selenitów do zwycięstwa nad Czernami.
Choć księżycowi mieszkańcy, wychowani w nakazach Starego Testamentu, widzą w nim nowego Chrystusa, Marek jest jedynie przedstawicielem cywilizacji naukowo-technicznej przełomu XXIX i XXX wieku. Poinformowany o obecnej sytuacji, przyjmuje misję obrony i zreformowania księżycowego społeczeństwa. Jego ambitne plany okazują się jednak trudne do zrealizowania.

Stara Ziemia (1911)

Trzecia część cyklu rozgrywa się w tym samym czasie co Vainqueur, ale na Ziemi. Po pokonaniu Niemiec przez Cesarstwo Austriackie, Europa została zjednoczona w jedno państwo, którego centrami są Paryż i Warszawa. Mieszkańcy żyją w dobrobycie, choć system nie jest w pełni egalitarny. Grupa intelektualistów próbuje przejąć władzę, wykorzystując niezadowolenie robotników, którymi gardzą. Ważną rolę w powieści odgrywa cudowny wynalazek: urządzenie zdolne do unicestwienia materii, stworzone przez genialnego naukowca Jacka, głównego bohatera powieści. Ta potężna broń, używana jako karta przetargowa w walkach politycznych, przyczynia się do reformy reżimu…

W tym samym czasie na pustyni ląduje statek kosmiczny przewożący Rôdę i Mataretta, dwóch członków Bractwa Księżycowej Prawdy. Powieść śledzi ich przygody.

Konstruując swoją wizję przyszłości, Żuławski za pośrednictwem bogatej galerii postaci – pisarza Grabietza, słynnej piosenkarki i femme fatale Azy, nieszczęśliwego kompozytora Lopina, przywódcy robotników Jojo, wszechwiedzącego lorda Tedwena, buddyjskiego mnicha i thaumaturga Nyanatiloki – podejmuje polemikę z modernistycznymi, politycznymi i filozoficznymi koncepcjami naprawy świata. Przedstawia utylitarny świat, w którym nauka musi odpowiadać na konkretne społeczne nakazy, sztuka podlega normom kultury masowej, a twórcy nie mogą decydować o własnym losie. To świat, w którym burżuazja utrzymuje się z niewolniczej pracy robotników, zniewolonych automatycznym powtarzaniem zadań w fabrykach. Państwo, ograniczając wolność swoich obywateli, staje się potężną i nieczułą maszyną, służącą wszystkim, ale nikomu w szczególności.

Prognoza autora jest także reakcją na socjalistyczny program odnowy, który uznaje on za fanaberię. Stara Ziemia Żuławskiego zachowuje dawne podziały klasowe, choć na nieco innych fundamentach, zapowiadając późniejsze rozwiązania science fiction.

Interpretacje

Żuławski był prawdopodobnie pod wpływem H. G. Wellsa i Julesa Verne’a. Jego dzieło uznawane jest za kamień milowy w rozwoju fantastyki naukowej w Polsce, zyskując popularność i uznanie krytyków. Mówi się, że jest to pierwsze naprawdę udane dzieło polskiej fantastyki naukowej, przewyższone dopiero kilkadziesiąt lat później przez dzieła Lema.

Określa się ją jako osobistą interpretację filozofii historii Żuławskiego i interpretuje jako krytykę socjalistycznej i egalitarnej utopii. Narracja Żuławskiego podkreśla nieprzewidywalność ludzkiej natury, która triumfuje nad koncepcjami utylitaryzmu i regulacji społecznej. Jest krytyczny wobec religii, którą postrzega jako społeczny konstrukt mogący wywierać destrukcyjny wpływ na ludzkość. Był również zaniepokojony politycznym wykorzystaniem wiedzy naukowej i krytycznie odnosił się do pogoni za „czystą nauką” i ideą postępu technologicznego, która niesie ze sobą ogromne niebezpieczeństwa: od podważenia ludzkiej godności i indywidualności po całkowitą jednolitość, autokrację, groźbę unicestwienia i zerwanie kulturowej ciągłości cywilizacji. Prawdziwym obowiązkiem ludzkości jest zatem rozwój duchowy i moralny, a nie materialny.

Dzieło zostało opisane jako „poetyckie i tragiczne”, łączące „fantastykę naukową i sceptyczną refleksję” oraz oferujące antyutopijną wizję przyszłości ludzkości. Zostało sklasyfikowane jako dzieło społecznej utopii science fiction lub po prostu jako dystopia.

Potomność

Dzieło Żuławskiego opowiada historię wyprawy na Księżyc, która prowadzi do narodzin nowej cywilizacji – z jej religią i strukturą społeczną – odizolowanej od źródeł ziemskiej kultury. Rozwinięta na przestrzeni trzech tomów pesymistyczna wizja narodzin, rozwoju i upadku kultury, połączona z zaskakująco śmiałą jak na swoje czasy pomysłowością techniczną, zainspirowała wielu twórców: Stanisława Lema, Andrzeja Żuławskiego (którego pisarz był stryjecznym prapradziadkiem), który podjął się zuchwałego przedsięwzięcia przeniesienia Na srebrnym globie na ekran, czy współczesnych pisarzy fantastyki spekulatywnej, wśród których najbardziej wyrazisty hołd Żuławskiemu złożył Chris Beckett w powieści Ciemny Eden.

Autorka powieści i scenariusza do ostatniego niemego filmu Fritza Langa, Kobieta na księżycu (1929), Thea von Harbou, wykorzystała kilka pomysłów polskiego pisarza, którego Na srebrnym globie zostało przetłumaczone na język niemiecki w 1914 roku pod tytułem Auf silbernen Gefilden.

Dzieło autora Trylogii Księżycowej okazało się również prekursorem planów załogowej wyprawy na Księżyc.

Rzeczywiście, to Jerzy Żuławski był pierwszym pisarzem science fiction, któremu przyszła do głowy wizja pojazdu księżycowego. Wiemy o tym dzięki zachowanej korespondencji między synem pisarza, Juliuszem Żuławskim, a Mieczysławem Bekkerem, polskim inżynierem zaangażowanym w projekt LRV (Lunar Roving Vehicle) w ramach programu Apollo. Jak podsumował tygodnik Przekrój w wydaniu z 2 lutego 1975 r.: „Dziwny zbieg okoliczności, ale jakże odkrywczy. Polski pisarz wyobraża sobie pojazd księżycowy, który kilkadziesiąt lat później staje się rzeczywistością dzięki polskiemu inżynierowi”.

Na srebrnym globie: film Andrzeja Żuławskiego

Scenariusz filmu A. Żuławskiego, zrealizowany w latach 1976-1977, jest kompilacją trzech tomów Trylogii Księżycowej, przerobioną przez reżysera, który nasyca ją, obok pisarskiej, własną filozofią i wizją świata.

Były to zdjęcia pełne wrażeń. Po znacznym przekroczeniu budżetu filmu, zdjęcia zostały przerwane w 1977 roku decyzją wiceministra kultury, bez poinformowania o tym reżysera, który później powoływał się na powody polityczne. Scenografię i kostiumy nakazano spalić, co skutecznie przekreśliło jakąkolwiek możliwość kontynuowania prac nad filmem.

Film Na srebrnym globie wszedł na ekrany dopiero w 1988 roku i to tylko dlatego, że udało się zrekonstruować zachowany negatyw. Żuławski nakręcił wówczas dodatkowe sceny w Warszawie i Krakowie, dodając własne lektorskie wyjaśnienia treści brakujących fragmentów.
Film został zaprezentowany w okaleczonej wersji w 1988 roku na festiwalu w Cannes, stopniowo zyskując statuskultowego.

Oto nieskrócona wersja filmu, trwająca 2 h 45 min, dostępna z napisami.

Zdjęcia: archiwum rodziny Żuławskich, opublikowane przez culture.pl – zdjęcia z sesji Na srebrnym globie: scenografia do filmu Ucieczka na srebrny glob autorstwa K. Mikurdy, T. Sikora; NASA APPEAL
Okładki trzech tomów Trylogii Księżycowej to ilustracje Marka Żuławskiego do polskiego wydania dzieła z 1947 roku.
Miniatura artykułu: rysunek Antoniego Procajłowicza
Inne źródła: Wikipedia [pl, fr, en]; tlumaczeniemarek.com; culture.pl…